Tag: rættindi

Rætturin til børn fylgir við rættinum at giftast

Published on by Admin

Lyle Shelton vitjaði í Føroyum í desember, og undir vitjanini helt hann almennan fyrilestur um, hvat ein broytt hjúnabandslóg fer at føra við sær. Í fyrilestrinum vísti hann á, at í mannarættindasáttmálanum hjá ST grein 16 stk. 1 til 3 er hjúnabandið ein samansettur rættindapakki, ið m.a. umfatar giftu og tað at stovna familju.

“Forsprákararnir fyri samkyndum hjúnabandi siga ikki, at teir ynskja hjúnabandið uttan børn,” sigur Lyle Shelton. “Teir vita ógvuliga væl, at hjúnabandið gevur rætt til at fáa børn. Men av tí at kynsliga sameiningin millum tvey av sama kyni ikki kann skapa børn, er neyðugt við hjálp frá einum triðja og viðhvørt fjórða persóni.”

Hetta førir við sær, at sonevnd “javnrættindi til hjúnaband” í grundini ikki bert snúgva seg um at giftast, men eru ein heildarloysn við etiskum avbjóðingum.

Forsprákararnir fyri samkyndum hjúnabandi siga ikki, at teir ynskja hjúnabandið uttan børn. Teir vita ógvuliga væl, at hjúnabandið gevur rætt til at fáa børn.

“Um fyrimunirnir við ‘javnrættindum til hjúnaband’ skulu gerast til veruleika, mugu tveir menn fáa atgongd til eina vinnuliga skipan við burðarmammum, meðan tvær kvinnur mugu fáa atgongd til eina skipan við navnleysum sáðgevarum,” vísir Lyle Shelton á. “Ein vinnulig skipan við burðarmammum krevur, at kvinnur leiga sína lívmóður út og geva síni egg. Hetta er grov misnýtsla. Feministar kring heimin ynskja at banna vinnuligum skipanum við burðarmammum. Eitt átak er í gongd í løtuni. Eg taki undir við teimum. Tær ynskja at banna hesum fyri bæði samkynd og hinskynd, og tað haldi eg vera rætt. Ein skipan við burðarmammum tænir ikki tí besta fyri barnið og als ikki tí besta fyri kvinnur. Og sáðgeving tænir ikki tí besta fyri børn.”

Lyle Shelton minnir á, at hetta ikki bert er ein spurningur viðvíkjandi samkyndum. Tað er ein etiskur spurningur fyri alt samfelagið, og sambært Lyle er hesin spurningur ikki viðgjørdur nóg væl og nóg víða.

“Men um samkynt hjúnaband kemur inn í lógarverkið, verður tað ógjørligt at halda fram við kjakinum um eina skipan við tøkniligum gitnaðarinntrivum.”

At lóggeva soleiðis, at tvey av sama kyni kunnu gerast hjún, er at kynsneutralisera hjúnabandið. Tað hevur sínar avleiðingar.

Men um samkynt hjúnaband kemur inn í lógarverkið, verður tað ógjørligt at halda fram við kjakinum um eina skipan við tøkniligum gitnaðarinntrivum.

“At nýdefinera hjúnabandið er at nýdefinera foreldraleiklutin og at strika hugsanina um, at kyn hevur týdning í uppalingini av einum barni. Tað loyvir, at eitt barn verður noktað kennskapin til og kærleikan frá í minsta lagi einum av sínum foreldrum – ikki orsakað av sorgarleiki ella at annað av foreldrunum rýmir, men einans fyri at nøkta kenslubornu ynskini hjá einum vaksnum, sum ikki er foreldur at hesum barni,” sigur Lyle Shelton.

Her bresta rættindi hjá børnum og ynskini hjá vaksnum sostatt saman. Hvat er tá at gera?

“Tá eitt samfelag upplivir, at rættindi og ynski bresta saman, eiga rættindi hjá vaksnum at boyggja seg fyri rættindum hjá børnum, ið eru tey mest sárbæru,” slær hann fast. “At vit í dag eru til reiðar at møta teimum krøvum, sum samkynda ideologiin setur, og sum noktar teimum, ið onga rødd hava, síni grundleggjandi rættindi, er ein mátistokkur fyri, hvussu sjálvsøkið okkara samfelag er vorðið.”

Spurningurin, sum ofta verður reistur í hesum føri, er, um samkynd pør ikki kunnu elska eitt barn og uppala tað væl.

“Sjálvandi kunnu tveir menn elska eitt barn. Og sjálvandi kunnu tvær kvinnur uppala eitt barn við góðum úrslitum. Men at skriva hetta inn í lógarverkið bendir á, at kærleikslýsingin hjá the Beatles (“All you need is love”) er tað einasta, sum er neyðugt. Jú, kærleiki er neyðugur, men kærleikin hevur tørv á sannleika. Sannur kærleiki kann ikki liva lið um lið við lygnina. Tað er ein lygn at látast sum, at tveir menn kunnu røkja móðurleiklutin. Tað er ein lygn at látast sum, at tvær kvinnur kunnu røkja faðirleiklutin.”

Sokallað ‘javnrættindi til hjúnabandið’ eru ein heildarloysn, og um tú ikki ert til reiðar at góðtaka, at hesin pakki sigur satt um veruleikan, lat so vera við at taka undir við honum.

“Tað er bert elitan í okkara samfelag, sum er blind yvir fyri hesum og ikki dugir at skilja tað,” heldur Lyle Shelton á. “Tá eitt barn verður føtt, kennir tað bert eitt, og tað er sína mammu. Hvat fyri samfelag hevði skipað ein almannapolitikk, sum loyvdi, at eitt nýføtt barn varð tikið úr føvninginum á síni mammu og givið tveimum monnum? Hvat fyri samfelag hevði noktað einum barni at kent pápa sín, sum um einasti týdningurin, ið hesin maður hevði fyri hetta barn, var at framleiða sáð?”

Lyle Shelton biður tí politikkarar hugsa seg væl um, áðrenn teir atkvøða fyri, at tvey av sama kyni skulu fáa loyvi at giftast.

“Sokallað ‘javnrættindi til hjúnabandið’ eru ein heildarloysn, og um tú ikki ert til reiðar at góðtaka, at hesin pakki sigur satt um veruleikan, lat so vera við at taka undir við honum.”

Børn hava rætt til síni foreldur

Published on by Admin

Í dag hevur barnarættindasáttmálin hjá ST 56 ára føðingardag. Tað var 20. novembur í 1959, at ST upprunaliga samtykti sáttmálan. Í 1993 kunngjørdi Føroya Løgting, at sáttmálin eisini var galdandi í Føroyum, og Føroyar gjørdust tá eitt av teimum 140 londunum í heiminum, sum hava skrivað undir sáttmálan.

Tað eru neyvan nógv mál, sum eru týdningarmiklari og meira grundleggjandi enn rættindini hjá børnum. Mahatma Ghandi segði, at stórleikin hjá eini tjóð er mettur eftir, hvussu hon fer við sínum veikastu borgarum. Dietrich Bonhoeffer tók undir við hesum, tá ið hann segði, at moralska royndin fyri eitt samfelag er, hvat tað ger fyri børn síni. Barnarættindasáttmálin hjá ST er ein ítøkiligur mátistokkur, sum stórleikin og moralurin – og kanska legitimiteturin yvirhøvur – hjá einum samfelag verða mátað eftir.

Grein 7 í barnarættindasáttmálanum ljóðar soleiðis:

“Barnið skal verða skrásett beint eftir føðing og skal frá føðing hava rætt til eitt navn, rætt til at fáa ríkisborgararætt og, í tann mun tað ber til, rætt til at kenna og verða ansað av sínum foreldrum.”

Rætt til at kenna og verða ansað av sínum foreldrum. Tí eitthvørt barn hevur tvey foreldur. Eina mammu og ein pápa. Sambært barnarættindasáttmálanum hava øll børn rætt til, í tann mun tað ber til, at kenna og verða ansað av hesum báðum persónunum.

Hjúnabandið hevur søguliga verið og er enn fyrsti og fremsti samfelagsligi stovnurin, sum verjir júst hesi barnarættindi. Hjúnabandið er tað, sum setur ein moralskan og løgfrøðisligan karm um náttúrligu kærleikseindina, sum undir bestu umstøðum skapar nýtt lív. Hjúnabandið er sostatt bæði har fyri forelskað vaksin og fyri elskað børn.

Tað er tí ein trupulleiki, tá ið eitt samfelag setur sær fyri at broyta hjúnabandið, so tað ikki longur skal umfata nøring og barnauppaling. Tá tænir hjúnabandið bert helvtini av sínum endamáli, og børn verða í ein avgerandi mun slept upp á fjall. Tað er júst hetta, sum uppskotið um at loyva samkyndum pørum at gerast hjún førir við sær.

Hetta er meir enn bara tað, at tryggi og støðufasti karmurin, sum hjúnabandið er, hvørvur. Tíverri fer tað longur enn tað. Tí eitt, sum neyðturviliga fylgir við, tá ið hjúnabandið verður broytt til at umfata samkynd parløg, er, at familjan sjálv verður broytt, og náttúrliga, biologiska sambandið ímillum foreldur og børn verður kvett av. Hetta hava vit sæð í fleiri av okkara grannalondum. Í Danmark, til dømis, hava samkynd rættindi til eftirgjørdan gitnað.

Tí, sjálvandi, samkynd pør kunnu ikki nørast. Frá náttúrunnar hond er tað ómøguligt. Ætla samkynd pør sær at stovna familjur, mugu onnur háttaløg tí brúkast. Trupulleikin er tó, at tá talan er um eftirgjørdan gitnað, so verður eitt barn gjørt meira ella minni foreldraleyst.

Í eftirgjørdum gitnaði, sum ikki nýtir egg og sáð frá tí parið, sum fær viðgerðina, verður biologiska sambandið ímillum barnið og antin mammu ella pápa tess kvett av. Uttan mun til um talan er um ein sáðgeva ella eina burðarmóður, so ger inntrivið seg sostatt inn á grundleggjandi rættin, sum øll børn hava at “kenna og verða ansað av sínum foreldrum”.

Í eini grein um evnið sigur amerikanski løgfrøðingurin Jeff Shafer soleiðis:

Við at broyta hjúnabandið má lógin eisini gera ymiskt annað: t.d. hálova tøkniligum og øðrum nýskapandi háttaløgum og harvið javnseta hesi við náttúrligu og relationellu tilgongdina. Tað merkir, at lógin má staðfesta, at bæði ættleiðing og tøknilig framleiðsla av børnum úr kyknum og kroppum, sum eru funnin uttan fyri parlagið hjá foreldrunum, eru vanlig – og ikki tragisk ella sjáldsom.

Víðari sigur hann:

So hugsjónin handan samkynt hjúnaband broytir ikki einans, hvat tað merkir at vera foreldur, men eisini, hvat tað merkir at vera barn. Tí sambært henni kemur eitt barn ikki inn í heimin við náttúrligum relatiónum til nøkur ávís menniskju, men hevur einans eitt umbýtissligt samband við persónarnar, sum hava ábyrgd av at heinta tað á onkran hátt. Einki barn í einum húsarhaldi hjá samkyndum hevur sín uppruna í parlagnum hjá makunum í húsinum. Hvørt tað einasta barn í slíkum umstøðum er rivið frá í minsta lagi einum av foreldrunum. Sambandið, sum barnið í hesum føri hevur mist við síni foreldur, er ikki tragiskt – tað er neyðturviligt og ein íborin partur av samkyndu heimsfatanini.

Óhugnaligi logikkurin, ið samkynda hugsjónin setur fram, forðar okkum yvirhøvur at fata, at foreldraleysa støðan hjá tí foreldraleysa barninum er nakað, ið er vert at syrgja yvir.

Tað, ið Shafer sigur um tað tragiska, er júst tað, sum hevur grundleggjandi týdning í hesum. Tá ið eitt hinskynt par ikki megnar at nørast, er tað tragiskt. Tað er nakað, sum órógvar náttúrligu gongdina. Okkurt er gingið galið, og tað, sum vanliga hendir, er ikki hent. Eftirgjørdur gitnaður, í tann mun viðgerðin umfatar sáð og egg hjá viðkomandi pari, er tá ein loysn upp á ein trupulleika. Man kann siga, at náttúrliga støðan verður endurstovnað. Tá ið eitt samkynt par hinvegin ikki nørist, er tað ikki tragiskt. Tí samkynd pør eru ikki náttúrliga før fyri at nørast. Einki er gingið galið, og tað, sum er hent, er tað, sum vanliga hendir. Eftirgjørdur gitnaður gongur í tí føri beinleiðis ímóti náttúrligu støðuni. Og heldur enn at loysa ein trupulleika, skapa hesi inntriv sín egna, sera álvarsama trupulleika.

Gerast samkynd hjúnabands- og familjurættindi lóglig í Føroyum, verður sambandið ímillum foreldur og børn lítilsgjørt og avskeplað.

Fyri mong, sum stuðla samkyndum hjúnabandi og eftirfylgjandi familjurættindum, umboðar lógfestingin av báðum viðurskiftum eitt veruligt moralskt framstig fyri samfelagið. Sambært hesi fatan er tað gott moralskt sæð, at samkynd sleppa at giftast og stovna eina familju við øllum tí, sum har til hoyrir. Men tað er hetta, sum er so óhugnaligt: Tá verður tað moralskt gott og normativt at gera børn foreldraleys. Tá verður saknurin, somu børn kenna eftir sínum náttúrligu foreldrum, kveistraður burtur, tí hann í besta føri er mistikin, og í ringasta føri skaðiligur fyri samkynda framgongd.

Øll børn hava rætt til síni foreldur. Hetta verður staðfest í barnarættindasáttmálanum, sum vit av røttum hátíðarhalda í dag. Men gerast samkynd hjúnabands- og familjurættindi lóglig í Føroyum, verður sambandið ímillum foreldur og børn lítilsgjørt og avskeplað.

Og hetta ger seg beinleiðis inn á rættindini hjá børnum.

Javnrættindi til fleirgiftu?

Published on by Admin1 viðmerking

Í greinini “Øll hava rætt til hjúnaband” varð víst á, at ósemjan um hjúnabandslógina í veruleikanum ikki snýr seg um rættvísi og javnrættindi, men um, hvat hjúnabandið er fyri nakað.

Tað er ikki einans í nýggjari tíð, at ósemja hevur verið um, hvat hjúnabandið er, og hvønn tað skal vera galdandi fyri. Í 1860’unum gjørdi amerikanska kongressin lógir, sum gjørdu tað ólógligt at vera giftur við fleiri í senn. Orsøkin til hetta var, at í Utah-økinum vóru mong, sum praktiseraðu fleirgiftu, soleiðis at menn giftust við fleiri kvinnum – í samsvari við táverandi mormonska trúgv. Mormonar stríddust ímóti lógunum og grundaðu sína støðu á átrúnaðarligt frælsi. Og tá ið teirra søk varð løgd fyri hægstarætt í 1878, váttaði hægstirættur: tað skuldi ikki vera loyvt at vera giftur við fleiri í senn. Hjúnabandið skuldi vera ímillum eina kvinnu og ein mann. Í dóminum varð m.a. grundgivið við, at hjúnabandið millum mann og kvinnu er týdningarmesti liðurin í samfelagnum, og at samfelagið í stóran mun er grundað á hjúnabandið.

Um hjúnalag skal fevna um tvey av sama kyni, við javnrættindum sum orsøk, er so nøkur orsøk at siga, at tað ikki eisini skal vera galdandi fyri trý ella fleiri, sum saman eisini ynskja somu rættindi?

Í juni í ár avgjørdu fimm av nýggju limum í hægstarætti, at eingin statur í USA kann forða tveimum av sama kyni at giftast. Ein kundi so spurt, um hesi fimm eisini skuldu staðfest, at fleirgifta skal vera loyvd sum fullgyldugt hjúnaband. Tí hetta var ikki einans eitt ynski í 19. øld. Í dag eru eisini fleiri, sum ynskja fleirgiftu; har tað antin er ein persónur, sum er giftur við fleiri í senn, ella trý ella fleiri í einum felags hjúnabandi. Nógv dømi eru um hesi. Eitt dømi er tríggjar kvinnur í Massachussetts, sum – tó at tær ikki hava loyvi at giftast – høvdu brúdleypsdag, liva saman sum giftar, og hava fingið ein løgfrøðing at luta arvin javnt. Hóast tær ikki eru lógliga giftar, siga tær, at tær síggja seg sum giftar.

Um spurningurin um hjúnaband einans snýr seg um javnrættindi og  rættvísi, er so nøkur orsøk til at nokta hesum sama rætt? Um hjúnalag skal fevna um tvey av sama kyni, við javnrættindum sum orsøk, er so nøkur orsøk at siga, at tað ikki eisini skal vera galdandi fyri trý ella fleiri, sum saman eisini ynskja somu rættindi? Broyta vit hjúnabandið eina ferð, so kunnu vit saktans gera tað fleiri ferðir.

Nógvar góðar orsøkir eru fyri at varðveita hjúnabandið sum verandi millum mann og kvinnu. Siðbundna hjúnabandið er ikki vorið siðbundið av ongum. Heldur ikki er tað tilevnað av onkrum átrúnaðarligum valdsharrum. Eins og hægstirættur í USA viðurkendi í 1878, er hjúnabandið ein grundsteinur í samfelagnum. Við hjúnabandinum sum grundarlagi gevur kjarnufamiljan børnum bestu korini at mennast og vaksa upp í. Og tí eru myndugleikarnir áhugaðir í hjúnabandinum. Tað ber til at draga einstakar kanningar fram, sum vísa á sera ymisk úrslit. Men sum heild prógva samfelagsvísindi seinastu mongu árini júst hetta.

Ynskir man at umbroyta hjúnabandið, tí man kallar tað javnrættindi, so er eingin orsøk at avmarka tað til tvey, sum ynskja sær javnrættindi.

Fara vit at broyta grundarlagið undir hjúnabandinum til ein spurning um javnsett rættindi til at vera saman, bara tí at man ynskir tað, so er eitt stórt fet tikið ímóti at gera hjúnabandið týdningarleyst. Hetta sæst í londum, ið longu hava framt hesa grundleggjandi broyting. Tá er hjúnabandið ikki annað enn ein kontraktlóggáva við einum fínari navni. Og ynskir man at umbroyta hjúnabandið, tí man kallar tað javnrættindi, so er eingin orsøk at avmarka tað til tvey, sum ynskja sær javnrættindi. Um javnrættindi er lyklaorðið, so kann tað líka so væl gevast trimum ella fleiri, sum ynskja sær hesa kontraktlóggávuna, av tí at tey elska hvørt annað.

Og tá er lítið eftir.

(Les ein samandrátt av Reynolds vs. United States 1878 her.)