Stutt eftir, at tað í tíðindaskrivið í gjár varð kunngjørt, at australski Lyle Shelton kemur til Føroya at stuðla siðbundna hjúnabandinum, legði portal.fo ein stubba út, sum varð kallaður, “Vil skiljast frá konuni um hjúnabandslógin verður broytt”.
Greinin bygdi á eina misskiljing av eini eitt sindur provokerandi, men viðkomandi viðmerking, sum Lyle Shelton hevði havt á munni í australsku miðlunum. Tað var Nick Jensen – ið eins og Shelton hevur samband við Australian Christian Lobby – sum hevði sagt, at verður hjúnabandslógin í landinum broytt og gjørd kynsneutral, so fóru hann og konan at umhugsa at lata seg skilja. Spurdur, um hann tók undir við hesum, segði Shelton, at tað gjørdi hann.
“Tá ið kallkyn og kvennkyn, maður og kona, verða tikin burtur, so hevur tað sjálvandi ávirkan á hjúnabandssáttmálan, sum fleiri av okkum vórðu gift undir. Tað er eitt sindur sum at spæla fótbólt við australskum reglum og hálvan veg í dystinum at broyta tær til útlendskar,” segði Shelton tá við news.com.au.
Tá ið Arni Zachariassen frá Ja til hjúnabandið tosaði við Lyle Shelton í morgun, tók hann aftur í somu mynd.
“Tá ið eg giftist afturi í 1993, var hjúnabandið ímillum ein mann og eina konu,” greiddi hann frá. “Nú eru spælireglurnar broyttar. Og tað, vit royndu at siga ígjøgnum miðlarnar, var, at um tú broytir spælireglurnar, so broytir tú mítt hjúnaband.”
“Merkir mín hjúnabandsváttan tað sama, sum hon gjørdi í 1993? Tað er greitt, at tað ger hon ikki.”
Men ætla Lyle og kona hansara, Wendy, veruliga at skiljast? Nei, er svarið.
“Kona mín vil tíbetur ikki, at vit skiljast, heldur ikki orsakað av hesum. So eg má siga, at mítt hjúnaband er í góðum hondum.”
Endamálið var at fáa fólk at hugsa. Til hetta endamál varð tikið til eitt sindur av provokatión og skemti. Men spurningurin um at broyta hjúnabandið er álvarsamur.
“Tað, sum vit vildu vísa fólki, var, at uttan mun til propagandaið frá hinari síðuni, har tey ferð eftir ferð siga, at tað ikki fer at ávirka parlagið hjá nøkrum øðrum, tað hevur ongar avleiðingar, ikki fyri børn og ikki fyri talufrælsið – so er tað alt skeivt. Tað hevur djúptøknar avleiðingar, tá ið tú broytir tað, sum hjúnaband merkir,” sigur Shelton at enda.
“Um hjúnabandið ikki er ímillum ein mann og eina konu, hvat er so virðið í míni hjúnabandsváttan? Hetta eru viðurskifti, vit mugu hugsa leingi og væl um.”
Lyle Shelton og konan fara altso ikki at skiljast, um nakar ivast. Er hetta ikki nóg greitt, so verður góður møguleiki at spyrja Lyle Shelton um tað ella eitthvørt annað ivamál, sum hevur við hjúnabandið og tess avbjóðingar í dag at gera. Hann fer at halda almennan fyrilestur um evnið, “Hvat ‘javnrættindi’ kosta samfelagnum” í Skúlanum við Løgmannabreyt sunnudagin 13. desember kl. 15.30.
Í morgin kemur øll samrøðan við Lyle Shelton út á hesi síðuni.
Komandi vikuskifti fær Ja til hjúnabandið vitjan av Lyle Shelton, ið er dagligur leiðari fyri Australian Christian Lobby. Lyle Shelton ferðast nógv kring heimin í sambandi við kjakið um hjúnabandslógina. Í heyst var hann í USA, og í hesum døgum er hann á rundferð í Vesturevropa. Fríggjadagin setir hann so kós ímóti Føroyum, og hann steðgar her til mánadagin.
“Hvat ‘javnrættindi’ kosta samfelagnum” í Havn sunnudagin
Á ferðini í Føroyum fer Lyle Shelton at luttaka á bæði almennum og óalmennum tiltøkum. Høvuðstiltakið verður sunnudagin 13. desember kl. 15.30, tá Lyle Shelton heldur fyrilestur í Skúlanum við Løgmannabreyt. Heitið á fyrilestrinum er “Hvat ‘javnrættindi’ kosta samfelagnum”.
Undir fyrstu løgtingsviðgerð av uppskotinum um at broyta hjúnabandslógina vildu uppskotsstillarar og onnur vera við, at tað ikki fær nakrar neiligar avleiðingar fyri samfelagið, um hjúnabandslógin verður broytt. Hesum er Lyle Shelton ikki samdur í. Hann sigur, at tað er heilt týðiligt, at í londum, har hjúnabandslógin er vorðin broytt, hevur tað havt nógvar neiligar avleiðingar við sær innan fleiri týðandi og álvarssom samfelagsøki.
Møguleiki fyri spurningum og kjaki
Eftir fyrilesturin verður høvi at seta Lyle Shelton spurningar. Arbeitt hevur eisini verið við at fáa kjak í lag millum Lyle Shelton og umboð fyri tey, ið vilja broyta hjúnabandslógina. Um tað eydnast, verður tað eisini partur av tiltakinum.
Atgongumerki
Atgongumerki til fyrilesturin kunnu keypast í forsølu á www.tilmelding.fo (trýst her). Vanligt atgongumerki kostar 85 kr., meðan lesandi og skúlanæmingar rinda 50 kr.
Við dyrnar kosta atgongumerki ávikavist 100 og 60 kr.
Í dag hevur barnarættindasáttmálin hjá ST 56 ára føðingardag. Tað var 20. novembur í 1959, at ST upprunaliga samtykti sáttmálan. Í 1993 kunngjørdi Føroya Løgting, at sáttmálin eisini var galdandi í Føroyum, og Føroyar gjørdust tá eitt av teimum 140 londunum í heiminum, sum hava skrivað undir sáttmálan.
Tað eru neyvan nógv mál, sum eru týdningarmiklari og meira grundleggjandi enn rættindini hjá børnum. Mahatma Ghandi segði, at stórleikin hjá eini tjóð er mettur eftir, hvussu hon fer við sínum veikastu borgarum. Dietrich Bonhoeffer tók undir við hesum, tá ið hann segði, at moralska royndin fyri eitt samfelag er, hvat tað ger fyri børn síni. Barnarættindasáttmálin hjá ST er ein ítøkiligur mátistokkur, sum stórleikin og moralurin – og kanska legitimiteturin yvirhøvur – hjá einum samfelag verða mátað eftir.
Grein 7 í barnarættindasáttmálanum ljóðar soleiðis:
“Barnið skal verða skrásett beint eftir føðing og skal frá føðing hava rætt til eitt navn, rætt til at fáa ríkisborgararætt og, í tann mun tað ber til, rætt til at kenna og verða ansað av sínum foreldrum.”
Rætt til at kenna og verða ansað av sínum foreldrum. Tí eitthvørt barn hevur tvey foreldur. Eina mammu og ein pápa. Sambært barnarættindasáttmálanum hava øll børn rætt til, í tann mun tað ber til, at kenna og verða ansað av hesum báðum persónunum.
Hjúnabandið hevur søguliga verið og er enn fyrsti og fremsti samfelagsligi stovnurin, sum verjir júst hesi barnarættindi. Hjúnabandið er tað, sum setur ein moralskan og løgfrøðisligan karm um náttúrligu kærleikseindina, sum undir bestu umstøðum skapar nýtt lív. Hjúnabandið er sostatt bæði har fyri forelskað vaksin og fyri elskað børn.
Tað er tí ein trupulleiki, tá ið eitt samfelag setur sær fyri at broyta hjúnabandið, so tað ikki longur skal umfata nøring og barnauppaling. Tá tænir hjúnabandið bert helvtini av sínum endamáli, og børn verða í ein avgerandi mun slept upp á fjall. Tað er júst hetta, sum uppskotið um at loyva samkyndum pørum at gerast hjún førir við sær.
Hetta er meir enn bara tað, at tryggi og støðufasti karmurin, sum hjúnabandið er, hvørvur. Tíverri fer tað longur enn tað. Tí eitt, sum neyðturviliga fylgir við, tá ið hjúnabandið verður broytt til at umfata samkynd parløg, er, at familjan sjálv verður broytt, og náttúrliga, biologiska sambandið ímillum foreldur og børn verður kvett av. Hetta hava vit sæð í fleiri av okkara grannalondum. Í Danmark, til dømis, hava samkynd rættindi til eftirgjørdan gitnað.
Tí, sjálvandi, samkynd pør kunnu ikki nørast. Frá náttúrunnar hond er tað ómøguligt. Ætla samkynd pør sær at stovna familjur, mugu onnur háttaløg tí brúkast. Trupulleikin er tó, at tá talan er um eftirgjørdan gitnað, so verður eitt barn gjørt meira ella minni foreldraleyst.
Í eftirgjørdum gitnaði, sum ikki nýtir egg og sáð frá tí parið, sum fær viðgerðina, verður biologiska sambandið ímillum barnið og antin mammu ella pápa tess kvett av. Uttan mun til um talan er um ein sáðgeva ella eina burðarmóður, so ger inntrivið seg sostatt inn á grundleggjandi rættin, sum øll børn hava at “kenna og verða ansað av sínum foreldrum”.
Við at broyta hjúnabandið má lógin eisini gera ymiskt annað: t.d. hálova tøkniligum og øðrum nýskapandi háttaløgum og harvið javnseta hesi við náttúrligu og relationellu tilgongdina. Tað merkir, at lógin má staðfesta, at bæði ættleiðing og tøknilig framleiðsla av børnum úr kyknum og kroppum, sum eru funnin uttan fyri parlagið hjá foreldrunum, eru vanlig – og ikki tragisk ella sjáldsom.
Víðari sigur hann:
So hugsjónin handan samkynt hjúnaband broytir ikki einans, hvat tað merkir at vera foreldur, men eisini, hvat tað merkir at vera barn. Tí sambært henni kemur eitt barn ikki inn í heimin við náttúrligum relatiónum til nøkur ávís menniskju, men hevur einans eitt umbýtissligt samband við persónarnar, sum hava ábyrgd av at heinta tað á onkran hátt. Einki barn í einum húsarhaldi hjá samkyndum hevur sín uppruna í parlagnum hjá makunum í húsinum. Hvørt tað einasta barn í slíkum umstøðum er rivið frá í minsta lagi einum av foreldrunum. Sambandið, sum barnið í hesum føri hevur mist við síni foreldur, er ikki tragiskt – tað er neyðturviligt og ein íborin partur av samkyndu heimsfatanini.
Óhugnaligi logikkurin, ið samkynda hugsjónin setur fram, forðar okkum yvirhøvur at fata, at foreldraleysa støðan hjá tí foreldraleysa barninum er nakað, ið er vert at syrgja yvir.
Tað, ið Shafer sigur um tað tragiska, er júst tað, sum hevur grundleggjandi týdning í hesum. Tá ið eitt hinskynt par ikki megnar at nørast, er tað tragiskt. Tað er nakað, sum órógvar náttúrligu gongdina. Okkurt er gingið galið, og tað, sum vanliga hendir, er ikki hent. Eftirgjørdur gitnaður, í tann mun viðgerðin umfatar sáð og egg hjá viðkomandi pari, er tá ein loysn upp á ein trupulleika. Man kann siga, at náttúrliga støðan verður endurstovnað. Tá ið eitt samkynt par hinvegin ikki nørist, er tað ikki tragiskt. Tí samkynd pør eru ikki náttúrliga før fyri at nørast. Einki er gingið galið, og tað, sum er hent, er tað, sum vanliga hendir. Eftirgjørdur gitnaður gongur í tí føri beinleiðis ímóti náttúrligu støðuni. Og heldur enn at loysa ein trupulleika, skapa hesi inntriv sín egna, sera álvarsama trupulleika.
Gerast samkynd hjúnabands- og familjurættindi lóglig í Føroyum, verður sambandið ímillum foreldur og børn lítilsgjørt og avskeplað.
Fyri mong, sum stuðla samkyndum hjúnabandi og eftirfylgjandi familjurættindum, umboðar lógfestingin av báðum viðurskiftum eitt veruligt moralskt framstig fyri samfelagið. Sambært hesi fatan er tað gott moralskt sæð, at samkynd sleppa at giftast og stovna eina familju við øllum tí, sum har til hoyrir. Men tað er hetta, sum er so óhugnaligt: Tá verður tað moralskt gott og normativt at gera børn foreldraleys. Tá verður saknurin, somu børn kenna eftir sínum náttúrligu foreldrum, kveistraður burtur, tí hann í besta føri er mistikin, og í ringasta føri skaðiligur fyri samkynda framgongd.
Øll børn hava rætt til síni foreldur. Hetta verður staðfest í barnarættindasáttmálanum, sum vit av røttum hátíðarhalda í dag. Men gerast samkynd hjúnabands- og familjurættindi lóglig í Føroyum, verður sambandið ímillum foreldur og børn lítilsgjørt og avskeplað.
Og hetta ger seg beinleiðis inn á rættindini hjá børnum.
Tá ið ein genta og ein drongur møtast og forelska seg í hvør øðrum, vilja tey fegin vera saman. Og tey vilja eisini fegin vera saman. Og tá spyrst ofta eitt barn – ella fleiri – burturúr. Hjúnabandið er tað, vit kalla karmin, sum samfeløg kring knøttin í øldir oman á øldir hava sett rundanum henda veruleika. Hjúnabandið er sostatt bygt á ein grundleggjandi sannleika um menniskju.
So leingi tvey menniskju elska hvørt annað og nørast, fer tørvur at vera á hjúnabandinum. Tað er av hesi orsøk, at menniskju í so at siga øllum samfeløgum so leingi, sum søgan minnist, hava skipað seg í hjúnabond.
“Hjúnabandið er grundað á menniskjaliga sannleikan, at menn og kvinnur komplimentera hvønn annan, lívfrøðiligu sannroyndina at til nøring krevst ein maður og ein kvinna, og sosiala veruleikan at børn hava uppiborið eina mammu og ein pápa.” (loc 468)
So leingi tvey menniskju elska hvørt annað og nørast, fer tørvur at vera á hjúnabandinum.
Ella sum John Roberts, dómari í amerikanska hægstarætti, segði ísínum mótmælisskrivi til lógina, ið gjørdi samkynd hjúnabond lóglig í Amerika:
“Henda universella allýsing, at hjúnabandið er ein sameining av einum manni og einari kvinnu, er ikki søgulig tilvild. Hjúnabandið varð ikki sett á stovn orsakað av eini politiskari rørslu, uppdaging, sjúku, kríggi, átrúnaðarligari læru, ella nakrari aðrari virkandi megi í heimssøguni – og avgjørt ikki orsakað av eini fornsøguligari avgerð at útihýsa samkyndum monnum og kvinnum. Hjúnabandið tók seg upp náttúrliga orsakað av einum tørvi: at tryggja, at børn verða borin eini mammu og einum pápa, sum hava bundið seg til at ala tey upp í støðuføstu umstøðunum, sum eitt lívslangt parlag borgar fyri.”
Tað er tí týdningarmikið at hava í huga, at tá ið vit tosa um statin og um lógir, so er hjúnabandið ikki nakað, sum staturin skapar – tað er nakað, sum hann viðurkennir. Tørvurin á hjúnabandinum fer altíð at vera har, og grundarlagið ella sannleikin, sum hjúnabandið er bygt á, fer altíð at vera har. Hjúnabandið er tí ikki nakað, sum samfeløg finna uppá. Tað er nakað, sum samfeløg finna útav. Hjúnabandið fer altíð at vera har. Spurningurin er bara, um samfelagið í tess almenna embæti sum lóggevandi statur viðurkennir hjúnabandið og viðurkennir tað rætt.
Hjúnabandið er har fyri at sameina kallkyn og kvennkyn sum mann og konu, so og tí tey gerast pápi og mamma. Men vit búgva í einum samfelag, sum meir og meir vil gera upp við hjúnabandið. Hjúnabandið skal broytast, so tað ikki longur er líka umfatandi, sum tað plagdi at vera. So tað ikki longur tænir øllum endamálinum, tað plagdi at tæna. Nú skal hjúnabandið einans snúgva seg um kenslurnar hjá vaksnum fólkum. Kyn – og harvið kynsligi komplimentariteturin ímillum mann og kvinnu – er ikki longur viðkomandi. Tørvirnir og rættindini hjá børnum verða sostatt ikki longur tikin við. Hetta sokallaða hjúnabandið, sum alsamt fleiri av okkara grannalondum hava lógarfest, er tí ikki eitt veruligt hjúnaband. Tað er eitt avmarkað hjúnaband. Í besta føri eitt hálvt hjúnaband. Samfelagið kann kalla hetta “hjúnaband”, men tað er ikki veruligt hjúnaband. Tí hetta sokallaða hjúnabandið er ikki grundað á sama sannleika, sum veruliga hjúnabandið er grundað á. Tað tænir ikki sama endamáli, sum veruliga og sanna hjúnabandið tænir.
Vit búgva í einum samfelag, sum meir og meir vil gera upp við hjúnabandið.
Við at broyta hjúnabandslógina eins og mong vesturlendsk lond hava gjørt seinnu árini, er týdningurin av orðinum “hjúnaband” heilt einfalt broyttur og skiftur út. Tá ið stovnurin, sum alment verður kallaður “hjúnaband”, ikki longur grundleggjandi snýr seg um nøring og uppaling av børnum, so er “hjúnaband” ikki longur hjúnaband. “Hjúnabandið” er tá vorðið okkurt annað. (Hetta er tað, meint verður við, tá ið tað á enskum verður tosað um “the redefinition of marriage”.)
Men veruliga hjúnabandið hvørvur kortini ikki. Tí tørvurin á tí er enn har. Sannleikin, tað er bygt á, er enn har. Fólk gerast enn forelskað. Tey fáa enn børn. Og teirra parløg og teirra avkom hava enn tørv á tryggum og støðuføstum kørmum. Um samfelagið hevur gjørt av, at orðið “hjúnaband” ikki longur kann nýtast um hesar karmar, ja, so er tað óheppið. Men tað hevur í roynd og veru onga ávirkan á veruliga hjúnabandið – ella tað, sum fyrr varð rópt hjúnaband.
Tað er tí ongin orsøk at óttast fyri hjúnabandinum sjálvum. Tað fer ongan veg, so leingi menniskju enn eru menniskju. Men viðvíkjandi samfelagnum er spurningurin ein heilt annar. Hvussu verður støðan í einum samfelagi, tá ið tað ikki longur vil veita monnum og kvinnum og teirra náttúrliga avkomi bestu karmar fyri trivnaði? Hvussu verður støðan í einum samfelagi, har normurin broytist soleiðis, at tað verður minni og minni sjálvsagt, at familjur skipa seg innan fyri hjúnabandsins karmar?
Vísindini hjálpa okkum at byrja at svara hesum spurninginum:
Tað eru størri sannlíkindi fyri fátækradømi uttan fyri hjúnaband, bæði fyri vaksin og børn. Børnini, bæði hjá mammum, sum eru fráskildar, og mammum, sum áttu tey uttan fyri hjúnaband, uppliva trongari fíggjarlig kor enn tey, sum vaksa upp í giftum familjum. (Hetta síggja vit eisini í Føroyum, har størsti parturin av teimum børnum, sum eru í fátækraváða, eru í heimum við støkum uppihaldara.)
Tey børn, hvørs foreldur skiljast ella ongantíð giftast, klára seg ofta verri í skúlanum og eru í størri vanda fyri ikki at fullføra sína skúlagongd, bæði í fólkaskúla og á miðnámi, eins væl og undir hægri lesnaði.
Somu børn hava verri útlit fyri at fáa góð størv, tá ið tey gerast eldri.
Børn, sum vaksa upp uttan fyri hjúnaband, hava verri heilsuútlit. Tey eru í størri vanda fyri at roykja, at vera meira bundin at rúsevnum, at stríðast við sálarsjúku og at gera (og royna at gera) sjálvmorð. Tey eru enntá í størri vanda fyri at koma út fyri ferðsluvanlukkum.
Vaksin fólk, sum eru ógift, hava somuleiðis verri heilsuútlit. Tey eru í størri vanda fyri at misnýta rúsevni. Uttan mun til hvørja sjúku talan er um, so er støðan best hjá teimum, sum eru gift. Og longri hjúnabandið varir, størri er heilsugóða ávirkanin, tað hevur. (Einasti heilsuvandin, sum er knýttur at hjúnabandi, er, at fólk hava lyndi at gerast feitari, eftir at tey eru vorðin gift.)
Gift fólk, serliga giftir menn, liva longri enn støk fólk.
Dreingir, sum vaksa upp uttan fyri hjúnaband, eru í størri vanda fyri at gerast kriminellir.
Ógift fólk eru í størri vanda fyri bæði at fremja og uppliva harðskap. Sannlíkindini fyri harðskapi í heiminum eru minni fyri giftar kvinnur enn fyri kvinnur, sum liva ógiftar við sínum maka.
Børn eru í størri vanda fyri kynsligari misnýtslu og harðskapi.
Hvussu verður støðan í einum samfelagi, tá ið tað ikki longur vil veita monnum og kvinnum og teirra náttúrliga avkomi bestu karmar fyri trivnaði?
Hetta er alt gransking, sum tikið verður samanum í bókini, “Why Marriage Matters” hjá W. Bradford Wilcox og øðrum granskarum. Í niðurstøðuni í bókini siga teir soleiðis:
“Hjúnabandið er meira enn eitt privat kensluligt parlag. Tað er eisini gott fyri samfelagið. Við hesum verður ikki sagt, at øll kunnu ella skulu giftast. Ella at eitthvørt barn, sum veksur upp uttan fyri hjúnaband, er skaðað av tí sama. Hjúnabandið er ikki undurheilivágur, sum fer at loysa allar okkara samfelagsligu trupulleikar.
Men hjúnabandið hevur týdning. Børn í vanligum giftum familjum, sum halda saman, eru meira sannlík at trívast enn børn í vanligum støkum og stjúkfamiljum og familjum, har parið samlivir. Nærsamfeløg, har góð hjúnabond eru vanlig, hava betri útlit við sær fyri børn, kvinnur og menn samanborið við nærsamfeløg, ið eru merkt av nógvum hjúnaskilnaðum, barnsburðum uttan fyri hjúnaband, samlivandi pørum og hjúnabondum við stríði og harðskapi. Haraftrat síggja vit, at fyrimunirnir, sum ein sterk hjúnabandsmentan hevur við sær, gera seg galdandi uttan mun til húðalit, etniskan uppruna og stætt.
Ja, hyggja vit almentheilsuliga eftir ávirkanini, sum hjúnabandið hevur á samfelagsligu vælferðina, so síggja vit, at henda ávirkanin er rættiliga stór.” (loc 466)
Eitt samfelag kann velja at viðurkenna hjúnabandið. Og tað kann velja ikki at viðurkenna tað. Hjúnabandið fer ongan veg, tí tað er rótfest í ósvitaligum, menniskjaligum sannleika. Men samfeløg mynda og venja menniskju upp í, hvussu tey skipa síni lív. Menniskju eru sosialar verur. Velur eitt samfelag ikki at viðurkenna hjúnabandið og verja tað og gera tað til ein part av, hvussu samfelagið verður skipað bæði alment og privat, so hevur tað stórar, skaðiligar avleiðingar.
Í Avstralia, eins og í so at siga øllum vesturheiminum, er stórt kjak um hjúnabandið og spurningin, hvørt samkynd pør eisini av røttum eiga at sleppa at giftast. Í dag er tað einans siðbundna hjúnabandið, sum er lógligt í Avstralia. Tað er ikki lógligt at giftast við einum av sama kyni. Men kjakið fyri og ímóti er, ikki óvæntað, glóðheitt.
Ein av felagsskapunum, sum sigur ja til siðbundna hjúnabandið, er Australian Christian Lobby. ACL virkar fyri kristnum virðum í avstralska samfelagnum. Men tá ið felagsskapurin herfyri skipaði fyri einum tiltaki um siðbundna hjúnabandið, var tað ein ikki-kristin rødd, sum skaraði framúr.
20. august í ár hevði ACL bjóðað Ryan T. Anderson til Melbourne at halda fyrilestur um evnið, “Hvat ‘javnrættur’ kostar” (“The Cost of ‘Equality’”). Anderson er PhD í politiskari heimspeki og hevur skarað framúr seinastu árini í síni verju av siðbundna hjúnabandinum bæði í fyrilestrum, kjaki, bókum og í miðlum annars. Í sínum fyrilestri gjørdi Anderson tó nakað óvæntað. Hann bjóðaði eini ungari kvinnu, Millie Fontana, upp at greiða frá síni lívssøgu.
Millie Fontana vaks upp hjá tveimum mammum. Hon er eitt sokallað donorbarn. Onnur mamma hennara hevði fingið sáð frá einum manni, sum eftir sína “tænastu” ikki hevði nakað við dóttur sína at gera.
“Tá ið eg vaks upp, ynskti eg mær ein pápa,” greiðir Fontana frá. “Eg kendi innan í mær, at eg saknaði ein pápa, áðrenn eg yvirhøvur dugdi at seta orð á, hvat ein pápi var. Eg visti, at eg elskaði bæði míni foreldur, men eg dugdi ikki at seta fingur á, hvat tað var, eg saknaði innan í mær sjálvari. Tá ið eg byrjaði í skúla, eygleiddi eg kærleiksfulla sambandið, sum onnur børn høvdu við teirra pápar, og eg skilti, at eg manglaði nakað heilt serstakt.”
“Tá ið eg byrjaði í skúla, eygleiddi eg kærleiksfulla sambandið, sum onnur børn høvdu við teirra pápar, og eg skilti, at eg manglaði nakað heilt serstakt.”
Rótloysið, sum Fontana kendi innaní, elvdi til djúpar spurningar umframt atferðartrupulleikar.
“Sum barn hugdi eg í spegilin, og eg hugsaði við mær sjálvari: ‘Hvaðani fekk eg hesi grønu eyguni? Hvaðani fekk eg hesi persónseyðkennini, hesar gávurnar, sum hvørki av mínum foreldrum heima hevði?’ Svarið til tað er heilt einfalt, ‘Frá pápa mínum.’”
Men hetta svarið fekk hon ikki frá mammum sínum.
“Tað varð logið fyri mær ígjøgnum skúlaárini. Mær varð sagt, at eg ongan pápa hevði, ella at tey kanska ikki vistu, hvør hann var. Orsakað av hesum var tað ógvuliga torført fyri meg at finna ein støðufastan samleika. Og av tí sama ávirkaði tað mítt støðufesti nógv bæði kensluliga og atferðarliga.”
Ikki fyrr enn Millie Fontana var 11 ára gomul, slapp hon umsíðir at møta pápa sínum. Hon sigur, at hetta kanska var fyrstu ferð, at hon kendi støðufesti sum barn. Hon greiðir frá:
“Fyri fyrstu ferð nakrantíð sá eg, hvør eg var. Eg hugdi inn í eygu hansara og hugsaði, ‘Hatta er parturin av mær, sum manglaði.’ Ikki tí at eg hevði dagdroymt um at havt ein pápa, men tí eg kundi seta eitt andlit á tann, eg var. Tí eg kundi hyggja eftir einum, sum hevði eins stóra ábyrgd fyri, at eg var til. Eg kundi viðurkenna mín samleika grundað á hendan mannin. Hevði eg ikki havt møtt pápa mínum, stóð eg ikki her við tykkum í dag. Tí tað hevði ovurhondsstórar kensluligar fylgjur fyri meg, at eg ikki hevði hann í mínum lívi, sjálvt um eg var so ung, og tað skaddi mína menning.”
Tá ið Fontana lítur aftur á uppvøksturin, sær hon tað sum eina valdsgerð ímóti sær, at mammur hennara ikki vildu siga henni allan sannleikan um, hvør hon var, men bert valdu at siga tað, sum hóvaði teimum.
“Tá ið [mammur mínar] valdu einans at góðtaka og fortelja mær um ávísar partar av mínum samleika, tóku tær nakað frá mær. Meðan onnur børn kundu hyggja í spegilin og sameina ymisku lutirnar og siga, ‘Eg elski pápa mín og eg elski mammu mína,’ kundi eg ikki tað. Hvønn rætt høvdu míni foreldur til at velja ímillum, hvørjir partar av mær kundu góðtakast og avdúkast fyri mær?”
Tá ið mammur mínar valdu einans at góðtaka og fortelja mær um ávísar partar av mínum samleika, tóku tær nakað frá mær.
Millie Fontana er ikki kristin. Hon hevur ongan átrúnað yvirhøvur. Men hon berjist saman við kristnum, tí sambært henni eru tað einans tey kristnu, sum tosa um børn sum hana.
“Eg standi her fyri tykkum sum ein, ið er uppald gudleyst og uttan átrúnaðarligt tilknýti. Eg standi saman við teimum kristnu, tí higartil í hesum kjakinum eru tað einans tey kristnu, sum gera vart við tað, sum børn eru úti fyri. Higartil eru tað einans tey kristnu, sum hava roynt at sett ljóskastaran á søgur sum mína. Eingin í LGBT-rørsluni vil hoyra frá slíkum sum mær. Higartil hevur man bara hoyrt ‘Kærleiki er kærleiki!’ Vit eru ikki til.”
Samkynt hjúnaband og tað, at samkyndum verður givin rætturin at nørast á eftirgjørdan hátt, setur tørvin hjá børnum til síðis til frama fyri ynskini hjá vaksnum. Hetta ger Fontana greitt, tá ið hon sigur frá eini samtalu, hon hevði við aðra mammu sína.
“Mamma mín spurdi meg fyri nøkrum vikum síðani og segði: ‘Millie, hvat nú um eg og unnusta mín kundu giftast? Hvat nú um vit høvdu hatta støðufasta heimaumhvørvið, sum øll onnur hava?’ Eg svaraði sera einfalt við mínum egna spurningi. ‘Hvussu høvdu sálarfrøðingar kunnað hjálpt mær við mínum grundleggjandi trupulleika – at eg ongan pápa hevði – um tað var eitt slag av diskriminering at viðurkenna faðirloysi? Hvussu kundi nakar lækni viðgjørt meg, um hann fór at verða hóttur við stevning fyri tað?’ Mín spurningur varð møttur við tøgn.”
At enda mælir Millie Fontana til varsemi í sambandi við broytingar í hjúnabandslógini. Tørvur er á at lýsa málið út í æsir, og tí kann eingin rødd útihýsast í orðaskiftinum.
Eg standi saman við teimum kristnu, tí higartil í hesum kjakinum eru tað einans tey kristnu, sum gera vart við tað, sum børn eru úti fyri.
“Um hetta orðaskiftið ikki eisini rúmar øllum teimum, sum eru ald upp mammuleyst ella pápaleyst, og ikki steðgar við at leggja skomm á børn í mínari støðu fyri at stíga fram, kunnu vit ikki trýsta [samkynt] hjúnaband ígjøgnum. Tí menning hendir stigvíst. Og eg fari ikki at standa her og góðtaka eina munnkurv frá fólki, sum vilja siga mær, hvørjar av mínum kenslum kunnu góðtakast. Ella at eg eri ein ringur persónur, tí eg vildi hava ein pápa. Ella at eg ikki elski mammur mínar nóg nógv, tí eg vildi hava ein pápa.”
“Tað er nakað lort, og eg fari ikki at stuðla tí,” segði Fontana at enda.
Tá fór samankomna fjøldin í Cathedral Hall í Melbourne upp á føtur at klappa fyri djørvu ungu kvinnuni.
Hygg eftir øllum fyrilestrinum hjá Ryan T. Anderson her:
Tað besta fyri langtíðar støðufestið í einum samfelag er at hava sunnar familjur. Trygdin fyri sunnum familjum er sunn hjúnabond, og saman skapa hesar familjur eitt sunt samfelag. Ósunn hjúnabond skapa hinvegin ósunnar familjur, ið síðani skapa eitt ósunt samfelag. Tí má eitthvørt samfelag taka hjúnabandið í størsta álvara.[1]
Trygdin fyri sunnum familjum er sunn hjúnabond, og saman skapa hesar familjur eitt sunt samfelag.
Tíverri er tað ikki hetta, sum vit hava upplivað í vesturheiminum seinastu hálvu øldina. Í staðin hava vit sæð eitt alsamt vaksandi tal av hjúnaskilnaðum. Við allari virðing fyri teimum, ið hava valt hjúnaskilnað sum útveg úr einum truplum hjúnabandi, so er tað neyvan nakar, ið giftist við tí fyri eyga at skiljast aftur. Hjúnaskilnaður er úrslit av einum brostnum dreymi. Tí má hjúnaskilnaður sigast at vera neiligur í útgangsstøðinum. Og tey eru mong, bæði børn og vaksin, sum hava kent tungu avleiðingarnar av hjúnaskilnaði á egnum kroppi.
Vaksandi talið á hjúnaskilnaðum ber boð um, at familjurnar tíverri ikki hava tað gott.
Vaksandi talið á hjúnaskilnaðum ber boð um, at familjurnar tíverri ikki hava tað gott. Eisini vísir henda gongd, at týdningurin, sum hjúnabandið hevur, er alsamt minkandi í borgarans eygum. Sambært enska journalistinum og høvundanum Peter Hitchens eigur seksuella kollveltingin í 60’unum ein stóran leiklut í hesum. Í blogginum “So mikið fyri pápadagin – í einum landi, har faðirskapur er við at doyggja út” frá 2013 skrivar Hitchens soleiðis:
“Ein eldfim kjarna í kollveltingini var broytingin í lógini um hjúnaskilnað frá 1969. Henda broyting var væl dámd og varð móttikin sum vælvild mótvegis teimum, ið vóru fangað í kærleiksleysum hjúnabondum. Nú var nógv lættari at sleppa burtur úr einum truplum hjúnabandi enn at stríðast fyri at bjarga tí.
Tá hetta var vorðið vanligt, broyttist hjúnabandið við rúkandi ferð frá at vera eitt lívslangt lyfti til at vera eitt val um lívsstíl… Menn byrjaðu at hugsa, at hjúnabandið ikki var vert alt stríðið. Og p-bollin og frí fosturtøka (sum eisini hoyrdu til kollveltingina í 60’unum) gjørdu, at skundbrúdleyp (orsakað av at drongur hevði gjørt gentu við barn) ikki vóru neyðug longur.”
Hvørji eru so úrslitini av hesum í dag? Hitchens skrivar:
“45 ára langa stríðið, sum tjóðin hevur ført ímóti siðbundnu familjuni, hevur eydnast so væl, at næstan 50% av øllum 15 ára gomlum ikki longur búgva saman við báðum foreldrunum.”
Og Hitchens heldur fram:
“Kostnaðurin fyri faðirloysi er nú heili 49 mia. pund (490 mia. kr.) árliga. Hetta er hægri enn fíggjarætlanin fyri okkara verjupolitikk… Henda upphædd, sum í løtuni kostar hvørjum skattgjaldara 1.541 pund (15.410 kr.) árliga, veksur støðugt, og er hækkað við næstan einum fjórðingi síðani 2009.
Fýra av tíggju børnum, sum vaksa upp hjá mammuni – næstan 1,2 mió. – hava onki samband við pápan.
Familjumynstrið hevur týdning. Hagtøl vísa, at ung, sum koma úr brotnum heimum, eru í tvífalt so stórum vanda fyri at fáa atferðartrupulleikar í mun til tey, ið koma frá støðuføstum heimum. Tað er meiri sannlíkt, at hesi fyrru gerast tunglynt, fáa rúsevnis- ella rúsdrekkatrupulleikar, klára seg illa í skúlanum og enda við at liva í lutfalsligum fátækradømi.
Sannlíkindini fyri at gerast við barn sum tannáringur eru 7-8 ferðir hægri fyri gentur við fráverandi pápum (sambært gransking í USA og Ný Sælandi) í mun til tær, sum hava havt gott samband við pápan.
Hinvegin er sambandið millum hjúnaband og góða heilsu so sterkt, at ein gransking vísti, at heilsufyrimunirnir við at giftast vóru eins stórir sum at gevast við at roykja.”[2]
Her er sostatt greitt samband millum eina viknandi virðing fyri hjúnabandinum og vaksandi samfelagstrupulleikar av alskyns slagi. Ein slík gongd kostar tí samfelagnum ógvuliga nógv.
Her er sostatt greitt samband millum eina viknandi virðing fyri hjúnabandinum og vaksandi samfelagstrupulleikar av alskyns slagi. Ein slík gongd kostar tí samfelagnum ógvuliga nógv. Ikki bert í krónum og oyrum, men fyrst og fremst menniskjansliga. Og her tosa vit ikki bert um eitt, men fleiri ættarlið, sum koma at kenna sviðan av hesum.[3]
Í Bretlandi er framtíðin sostatt í upploysn, tí at hjúnabandið er í upploysn. Havast skal í huga, at so ring var støðan, áðrenn hjúnabandslógin í Bretlandi varð broytt til at fevna um annað enn mann og konu. Við broytingini viknar virðingin fyri hjúnabandinum enn meira, og tað fær upp aftur aðrar og meiri umfatandi samfelagsligar avleiðingar.[4]
Støðan í Bretlandi átti at verið eitt ávarandi fyridømi fyri okkum.
Gongdin tykist vera tann sama í Føroyum. Hjúnaskilnaðirnir seinastu 10 árini eru hægri enn nakrantíð áður. Og nú er ætlanin eisini at broyta hjúnabandslógina. Men støðan í Bretlandi átti at verið eitt ávarandi fyridømi fyri okkum.
Paddy Manning, ið hevur verið samkyndur alt tað, hann minnist, var ein av forsprákarunum á “Nei-síðuni”, tá fólkaatkvøða var um hjúnabandslógina í Írlandi í vár. Manning vaks upp í einum Írlandi, sum var serstakliga illviljað mótvegis samkyndum. Tí upplivdi Manning diskriminatión á egnum kroppi. M.a. var løgreglan eftir honum og handtók hann, tí at hann var samkyndur. Tá var Manning ungur, einsamallur og ræðsluligin – og henda uppliving mundi gjørt enda á honum.
Írland er nógv broytt seinastu áratíggjuni, og Manning heldur, at samkynd hava góð kor í Írlandi í dag. Men kortini fær hann ikki frið. Orsøkin er, at hann er ímóti at broyta hjúnabandslógina. Forsprákarar fyri broyting kunnu ikki góðtaka hetta og skýra hann tí at vera “ein samkyndur, ið hatar seg sjálvan”. Og so verður hann sjálvandi eisini stemplaður sum homofobur. Hetta eru dømi um nógv nýtta retorikkin, sum ikki megnar at skilja ímillum homofobi og øðrvísi hugsanir. Einaferð segði Manning tí speiskliga: “Ja, eg eri homofobur, og eg skríggi, hvørja ferð eg gangi framvið speglinum.”
Undan fólkaatkvøðuni kundi tað síggja út til, at “Nei-síðan” bert var ein minniluti – men ikki sambært Manning. “Tey eru mong, sum eru samd við mær í hesum máli, men tey tora ikki at siga nakað, tí at “Ja-síðan” við sínum hóttanum fær tey at tiga. Men vit skulu ikki lata okkum ræða av slíkum hóttanum. Vit skulu ikki vera bangin fyri teimum, sum skræða “Nei”-plakatirnar niður, tí soleiðis eigur eitt átak ikki at ganga fyri seg,” segði Manning avgjørdur.
Men tað vóru ikki bert plakatir, sum blivu skræddar niður. “Familjufyritøkur lata aftur. Yrkisleiðir hjá fólki eru í vanda. Og vit fáa at vita, at katólskir skúlar skulu undirvísa næmingum við støði í hjúnabandsfatanini hjá myndugleikunum. Hesum eiga vit ikki at atkvøða fyri,” segði hann.
Hjúnabandið snýr seg ikki bert um tvey fólk, sum “elska” hvørt annað, men um ein mann og eina kvinnu, sum binda seg til at fáa og uppala børn saman… At siga, at samkynd parløg eru øðrvísi enn hjúnabandið millum mann og kvinnu, er tí ikki at diskriminera.
Í kjakinum undan fólkaatkvøðuni segði forsætisráðharrin í Írlandi, Enda Kenny, at hann tók fult undir við samkyndum hjúnabandi, og at stjórnin fór at virka fyri at broyta hjúnabandslógina. Men Manning bað Kenny um at halda stjórnini burtur frá at bøta um tað, sum ikki var brotið. “Fólk giftast av ymiskum orsøkum, men heilt grundleggjandi hava vit hjúnabandið, tí at hjúnabandið hevur eitt ávíst endamál og ger eitt týðandi arbeiði – ikki bert fyri einstaklingar, men fyri samfelagið.”
Manning legði dent á, at samkynd parløg eru øðrvísi enn hjúnabond. “Hjúnabandið snýr seg ikki bert um tvey fólk, sum “elska” hvørt annað, men um ein mann og eina kvinnu, sum binda seg til at fáa og uppala børn saman. Hjúnabandið snýr seg í grundini um børn og at geva hesum børnum rætt at vera hjá sínum biologisku foreldrum. At siga, at samkynd parløg eru øðrvísi enn hjúnabandið millum mann og kvinnu, er tí ikki at diskriminera,” segði hann.
Í grundini biður samkynt hjúnaband okkum um at síggja burtur frá veruleikanum, tí at her verður ikki hugsað um, at børn hava rætt til eina mammu og ein pápa.
Eisini segði Manning, at ein broyting av hjúnabandslógini ávirkar spurningin um ættleiðing. “Verður hjúnabandslógin broytt, so kunnu vit ikki longur í sambandi við ættleiðing velja familjuna við mammu og pápa fram um familjuna við tveimum av sama kyni. Hetta er ikki rættvíst yvir fyri børnunum, og tí skulu vit atkvøða ímóti,” legði hann dent á.
Forsprákarar fyri broyting vildu vera við, at teirra stríð var fyri mannarættindum, men sambært Manning snúði átakið seg bert um rættindi hjá einum ávísum bólki. “Tit hava uttan iva lagt til merkis, at hetta átak hevur verið miðsavnað um tey vaksnu. Forsprákarar hava skotið upp, at burðurmammur skulu vera í miðdeplinum í familjulógini, og tað vísir, at rættindi hjá vaksnum verða tikin fram um rættindi hjá børnum. Í grundini biður samkynt hjúnaband okkum um at síggja burtur frá veruleikanum, tí at her verður ikki hugsað um, at børn hava rætt til eina mammu og ein pápa. Men eitthvørt barn hevur rætt til eitt náttúrligt lív.”
Um vit broyta hjúnabandið, so siga vit sum samfelag, at… kynsliga eindin hjá manni og kvinnu ikki er øðrvísi enn eindin hjá tveimum monnum ella tveimum kvinnum. Tað er tó ein sannroynd, at bert tann fyrsta av hesum eindum kann hava avkom við sær, og tað vísir týðiliga, at hesin boðskapur er ósannur.
Dr. John Murray, formaður fyri The Iona Institute, ið virkar til frama fyri hjúnabandi og átrúnaði í samfelagnum, segði: “Kjakið snýr seg í veruleikanum um, hvussu týdningarmikið vit halda tað vera, at eitt barn hevur eina mammu og ein pápa í mun til tveir pápar ella tvær mammur… Um vit broyta hjúnabandið, so siga vit sum samfelag, at hesi viðurskifti ikki hava nakran týdning. Tá siga vit í grundini, at kynsliga eindin hjá manni og kvinnu ikki er øðrvísi enn eindin hjá tveimum monnum ella tveimum kvinnum. Tað er tó ein sannroynd, at bert tann fyrsta av hesum eindum kann hava avkom við sær, og tað vísir týðiliga, at hesin boðskapur er ósannur. Ymisk viðurskifti eiga heilt einfalt at verða viðgjørd á ymiskan hátt. Hjúnabandslógin brýtur tí ikki nakra meginreglu um javnrættindi.”
Hjúnabandslógin hevur verið eitt serliga heitt evni í Føroyum í seinastuni. Í kjakinum hava forsprákarar fyri broyting javnan nýtt orðið “homofobar” um tey, sum hava siđbundnu áskođanina á hjúnabandið. Hetta hava vit sæð á Facebook, á ymiskum heimasíðum og enntá í bæði útvarps- og sjónvarpssendingum hjá KVF. Tað tykist vera heilt í lagi at tosa soleiðis um onnur. Men hvat er hetta fyri retorikkur, sum so týðiliga vísir manglandi virðing fyri øðrvísi meiningum?
Dr. Gary Colwell, ið er professari emeritus í heimspeki á universiteti í Kanada, skrivaði fyri nøkrum árum síðani eina kritiska grein í Journal of Applied Philosophy við heitinum Turning the Tables with “Homophobia”. Colwell hevði hugt eftir akademiskum greinum, ið snúðu seg um homofobi, men ongastaðni var nøkur greið lýsing av, hvat homofobi var fyri nakað. Og heldur ikki var nøkur grundgeving fyri, hví øll tey, sum ikki tóku undir við samkyndari lívsførslu, ikki kundu vera annað enn homofobar.
Hesin framferðarháttur er ein retoriskur taktikkur, sum hevur megnað at forðað etiska kjakinum um samkynda lívsførslu.
Hesin framferðarháttur er ein retoriskur taktikkur, sum hevur megnað at forðað etiska kjakinum um samkynda lívsførslu. Ógvusliga ákæran, “Tú ert homofob!”, hevur skelkað so mong menniskju – eisini heimspekingar – at sjálvt undirvísarar á universitetum skelva við tankan um at vera stemplaðir sum homofobar. Úrslitið er, at onki veruligt orðaskifti hevur verið um samkynda lívsførslu og rættindi. Í universitetsheiminum er tað vorðið tagt burtur. Alt bendir á, at hetta sera týdningarmikla og ógvuliga umstrídda evnið verður avgjørt við skemdarorðum og trýsti, av bæði kensluligum og sosialum slag – og ikki við sakligum og nøktandi orðaskifti. Og tað er álvarsamt – ikki minst í einum fólkaræði.
Colwell vísir á, at ákæran, “øll, sum ikki taka undir við samkyndari lívsførslu, eru homofobar”, er bæði ólogisk og skeiv. Grundgevingin fyri ákæruni er soleiðis uppbygd:
1. Allur kritikkur mótvegis samkyndari lívsførslu er homofobiskur.
2. At vera homofobiskur er sjúkligt.
3. Øll tey, sum kritisera samkynda lívsførslu, eru sjúklig, ella
3.1 Tað, sum kritikkararnir eru, er sjúkligt, ella
3.2 Tað, sum kritikkararnir líða undir (eini fobi), er sjúkligt.
Henda grundgeving hevur góðan bygnað, men spurningurin er, um hon logiskt hongur saman. Er fyrsta fortreytin sonn? Um vit skulu kunna meta um tað, so mugu vit vita, hvat “homofobi” er fyri nakað. Fyri tað fyrsta eru fólk, sum líða undir eini fobi, sjúkliga upptikin av henni. Fyri tað næsta ger ein fobi fólk so óttafull, at tey nærum gerast lamin og ikki megna at reagera á skilagóðan hátt. Í grundini bera fobisk fólk ótta fyri nøkrum, sum tey í veruleikanum ikki eiga at bera ótta fyri.
Hóast veruligir homofobar uttan iva finnast, so skuldi tað longu verið greitt, at fyrsta fortreyt er ósonn. Hetta líkist meiri eini ákæru, sum flest fólk áttu at hildið verið tápuliga. At tey ikki gera tað, er ein greið áminning um, hvussu sterka ávirkan hetta nógv misnýtta orðið hevur á fólk.
Ákæran byggir í grundini á tríggjar villur, ið hava verið nýttar sum verjumekanismur við góðum úrslitum.
Ákæran byggir í grundini á tríggjar villur, ið hava verið nýttar sum verjumekanismur við góðum úrslitum. Fyrsta villan er tað, sum Colwell nevnir “Turning the Tables”. Hetta er ein undanførsluteknikkur. Tá onkur t.d. finnist at samkyndari lívsførslu, verður kritikkurin ikki svaraður. Í staðin verður lopið á kritikkaran við ákæruni, “Tú ert homofob!” Við hesum retoriska snildi roynir tann, sum verjir samkynda lívsførslu, at flyta fokus frá lívsførsluni, sum verður kritiserað, og yvir á tann, sum kritiserar. Farið verður eftir manninum, ikki bóltinum. Og við at kalla kritikkaran “homofob” verður roynt at vísa øðrum, hvussu langt úti hann er, av tí at hann hugsar soleiðis um samkynda lívsførslu. Við hesum teknikki gera aktivistar tað ógjørligt at kritisera samkynda lívsførslu, tí allir kritikkarar verða stemplaðir sum sjúkligir – og teir mugu enntá fáa hjálp til at hugsa rætt um hesi viðurskifti.
Við hesum teknikki gera aktivistar tað ógjørligt at kritisera samkynda lívsførslu, tí allir kritikkarar verða stemplaðir sum sjúkligir.
Næsta villan snýr seg um ullintu nýtsluna av orðinum“homofobi”, tí orðið verður nýtt við einum alt ov breiðum týdningi. Tað rúmar jú ikki bert sálarliga fyribrigdinum, fobi, sum tað verður lýst omanfyri. Orðið verður eisini nýtt um vanligt varsemi og enntá allar hugsanir, sum fólk kunnu hava mótvegis samkyndari lívsførslu. Tað, sum annars hevði fingið loyvið til at staðið sum væl grundaður kritikkur, verður fangað í nótini hjá hesi elastisku fatan av homofobi. Henda fatan vil haraftrat vera við, at alt, sum hon fangar, hevur sín uppruna í sjúkliga sinninum hjá kritikkaranum.
Undir øllum hesum liggur tann triðja villan, sum er at taka svarið sum givið, áðrenn kritikkurin kemur. Forsprákarar fyri samkyndari lívsførslu tykjast vera so sannførdir, at teir “vita” frammanundan, at allur kritikkur er skeivur uttan undantak. Kritikkurin má tí hava sín uppruna í skeiva hugsanarháttinum ella sjúkliga sinninum hjá kritikkaranum. Og av tí at man “veit”, at rótin til trupulleikan er at finna í sinnisstøðuni hjá kritikkaranum, so velur man at leypa á hana við at kalla kritikkaran “homofob”. Við hesi “vitan” kunnu øll øðrvísi sjónarmið tí fangast av hesi víðkaðu fatan av “homofobi” og tveitast aftur eftir kritikkaranum við eini kenslu av rættvísari vreiði. Kritiskur hugsanarháttur verður sostatt harðliga steðgaður, áðrenn hann megnar at koma í gongd.
Spurningur má setast við, um føroysku forsprákararnir nýta retorikkin tilvitað, ella um teir ókritiskt hava tikið hann til sín.
Av tí at hetta neiliga fyribrigdið er komið úr útlondum, má spurningur setast við, um føroysku forsprákararnir nýta retorikkin tilvitað, ella um teir ókritiskt hava tikið hann til sín. Vónandi eru føroyingar tó samdir um, at í kjakinum um hjúnabandslógina komandi tíðina mugu forsprákarar fyri broyting gevast við at nýta henda ólogiska og skeiva retorikk. Ein øðrvísi meining er jú als ikki tað sama sum homofobi. Og í einum fólkaræði, har talu- og skrivifrælsi er eitt av grundvirðunum, má tað vera loyvt at hava kritiskar spurningar um eitthvørt. Bert við kritiskari viðgerð fáa vit haldgóðar loysnir – ikki minst viðvíkjandi hjúnabandslógini. Tí eitt er vist: hjúnabandslógin er ikki nakað einfalt mál, hóast forsprákarar royna at siga okkum tað.
Hann er samkyndur, og hann er ímóti at broyta hjúnabandslógina. Tú las rætt. Hann er ímóti at broyta hjúnabandslógina – og sum agnostikari grundar hann ikki sína meining á Bíbliuna. Navnið er Keith Mills, og hann er íri.
Jú, tað ber til at vera ímóti at broyta hjúnabandslógina uttan at vera kristin. Í Føroyum tykist hetta ikki at vera fatanin. Kjakið verður lýst sum eitt stríð millum konservativar bíbliutrúgvar føroyingar á tí einu síðuni og meiri liberalar føroyingar á hini síðuni. Hesa fatan hevði ein serfrøðingur í tíðindasending í KVF á Ólavssøku eisini, og viðkomandi setti kjakið upp sum trúgv mótvegis løgfrøði.
So einfalt er málið kortini ikki. Tað er Keith Mills eitt dømi um.
Út frá dagsins kjaki kanst tú kortini spyrja: er Keith Mills ímóti mannarættindum? Ynskir hann ikki at fáa somu rættindi sum tey hinskyndu? Svarið er, at hann ikki heldur, at hetta er ein spurningur um javnrættindi, tí samkynd parløg kunnu viðurkennast á aðrar hættir enn gjøgnum hjúnabandslógina.
Av tí at forsprákarar vanliga gera hjúnabandslógina til ein spurning um javnrættindi, gerst kjakið ofta harðmælt. Hetta fekk Keith Mills at kenna á egnum kroppi, tá hann í sambandi við fólkaatkvøðuna um hjúnabandslógina, sum varð hildin í Írlandi fyrr í ár, traðkaði fram og segði sína meining. “Fyri meg var luttøkan í hesum kjaki sum at koma út úr skápinum eina ferð aftrat. Men tað hevur stóran týdning at traðka fram og greiða frá tí, sum ein er sannførdur um, tí at ov mong hava valt at tiga orsaka av hóttanum.”
Hjúnabandið er ikki ein máti at viðurkenna ymisk onnur sambond millum vaksin… Øll vita, at hjúnabandið næstan altíð snýr seg um børn, men tá myndugleikarnir ynskja at broyta hjúnabandslógina, so broyta teir í grundini eina lóg, sum snýr seg um familjuna.
Á fólkaatkvøðuni atkvøddi Mills nei. “Børn hava uppiborið sína mammu og sín pápa, har tað er gjørligt. Í mínum eygum snýr hjúnabandið seg fyrst og fremst um børnini og familjuna. Hjúnabandið er ikki ein máti at viðurkenna ymisk onnur sambond millum vaksin. Fólkaatkvøðan snýr seg um børnini. Øll vita, at hjúnabandið næstan altíð snýr seg um børn, men tá myndugleikarnir ynskja at broyta hjúnabandslógina, so broyta teir í grundini eina lóg, sum snýr seg um familjuna,” leggur hann dent á.
Av tí at Mills er sannførdur um, at broytingin í grundini snýr seg um børn, so heldur hann, at álvarsligir trupulleikar fara at stinga seg upp, um hjúnabandslógin fer at fevna um tvey av sama kyni. “Um samkyndir menn sum eg skulu fáa børn, so mugu teir antin ættleiða ella nýta burðurmammur. Tá burðarmammur verða nýttar, verða børnini gjørd til brúkslutir. Hesin framferðarháttur setir tørvin hjá teimum vaksnu hægri enn rættindini hjá børnum. Tað førir eisini við sær, at børn verða bíløgd, og lívmøður verða leigaðar. Vit síggja í øðrum londum, hvussu fløkjasligt hetta kann gerast. Mál viðvíkjandi burðarmammum enda í rættinum, og spurnartekin má tá setast við, hvar áhugin er fyri at tryggja børnunum so góð kor sum til ber,” sigur hann.
Um tú atkvøður fyri uppskotinum hjá stjórnini, so sigur tú í grundini, at ongin munur er á eindini millum mann og kvinnu ella tveir menn ella tvær kvinnur. Men tað er munur á hesum sambondum, og tað er skeivt at siga nakað annað. Tað er ikki ein spurningur um betri ella verri. Tað er ein spurningur um at viðurkenna mun og at heiðra ymiskleikan.
Henda broyting í hjúnarbandslógini førir eisini við sær, at ongin munur verður hildin at vera millum kynini. “Um tú atkvøður fyri uppskotinum hjá stjórnini, so sigur tú í grundini, at ongin munur er á eindini millum mann og kvinnu ella tveir menn ella tvær kvinnur. Men tað er munur á hesum sambondum, og tað er skeivt at siga nakað annað. Tað er ikki ein spurningur um betri ella verri. Tað er ein spurningur um at viðurkenna mun og at heiðra ymiskleikan. Tað er láturligt at siga, at ongin munur er,” heldur Mills.
Keith Mills leggur upp til, at vit mugu síggja øðrvísi upp á javnrættindi. “Sonn javnrættindi viðurkenna ymiskleikan. Og sonn javnrættindi føra ikki til, at man tilvitað tekur rættin at hava eina mammu og pápa frá børnum.”
Sonn javnrættindi viðurkenna ymiskleikan. Og sonn javnrættindi føra ikki til, at man tilvitað tekur rættin at hava eina mammu og pápa frá børnum.
Í seinastuni hava nógvir amerikanarar válkað sær í hyklinum hjá fleiri kendum persónum, ið eru vorðnir avdúkaðir sum brúkarar á eini ótrúskapsheimasíðu, kallað Ashley Madison. Teldusníkarnir hava tó avdúkað nakað, sum hevur nógv størri týdning: óhugnaliga høga talið á teimum, sum skrivaðu seg upp til síðuna – heilar 33 mió. menniskju. Hesi skelkandi hagtølini minna okkum á, at kynslig freisting er vandamikil fyri øll. Eisini vísir hetta, hvussu langt modernaða samfelagið hevur flutt seg frá tí fatan, at hjúnabandið er ein varandi og serstøk eind.
Summi fólk hava kanska hug til at geva samkyndum skuldina fyri, at hjúnabandið er í upploysn. Men avdúkingin í sambandi við heimasíðuna hjá Ashley Madison vísir, at hinskynd hava ábyrgdina av hesum.
Langt áðrenn nakað kjak var um samkynd, høvdu alt ov mong hinskynd tikið eina vánaliga og liberala ideologi um seksualitet til sín.
Langt áðrenn nakað kjak var um samkynd, høvdu alt ov mong hinskynd tikið eina vánaliga og liberala ideologi um seksualitet til sín. Henda ideologi spratt úr seksuellu kollveltingini. Tað vóru hinskynd, sum í 60’unum og 70’unum byrjaðu at liva, sum um hjúnabandið bert skuldi vara líka leingi sum teirra romantisku kenslur vardu. Tað merkti, at “so leingi vit bæði liva” varð skift út við “so leingi vit bæði elska”. Um eitt hjúnaband bert snýr seg um, at vaksin játta sínar romantisku kenslur fyri hvørjum øðrum, so er ongin grundgeving fyri, at hjúnabandið skal vara við, at tað skal avmarkast til tveir persónar, ella at tað skal vera eyðkent av kynsligum trúskapi.
Sum eitt úrslit av hesum vórðu tað at búgva saman ógift, hjúnaskilnaður uttan orsøk, kynslív uttan fyri hjúnaband, barnsburður uttan fyri hjúnaband, pornografi og “hook-up” mentanin normaliserað. Øll hesi viðurskifti stuðlaðu upp undir at oyðileggja hjúnabandsmentanina. Samkynt hjúnaband var ikki orsøkin til nakað av hesum. Ashley Madison var heldur ikki orsøkin. Heldur eru broytingin av hjúnabandinum og heimasíðan tað sjálvsagda úrslitið av hesum trupulleikum. Trupulleikin er, at hesar niðurstøður fylgja í kjalarvørrinum av eini logikkrøð, sum hevur sín uppruna í fullkomiliga følskum fortreytum.
Og tað er á hesar følsku fortreytirnar, sum siga “kærleiki = kærleiki”, at Justice Kennedy grundaði sína meining í hægstarætti á, tá hann broytti hjúnabandslógina í øllum USA. Tá samanum kemur, so varð løgfrøðiliga broytingin av hjúnabandslógini gjøgnumførd bert 50 ár eftir, at mentanarliga broytingin var farin fram. Og henda mentanarliga broyting hevur mong brotin hjørtu og heim á samvitskuni.
Tí við at gera hjúnabandið til ein kynsneutralan og romantiskan stovn verður ein misskilt hugsjón um menniskjaligan seksualitet ritað í stein.
Tað er ein misskiljing at halda, at broytingin av hjúnabandinum fer at gera alt betri. Í staðin fer hon bert at gera alt verri. Tí við at gera hjúnabandið til ein kynsneutralan og romantiskan stovn verður ein misskilt hugsjón um menniskjaligan seksualitet ritað í stein. Boðskapurin verður tá, at vaksin, ið játta sínar romantisku kenslur fyri hvørjum, skulu gera tað, sum slík vaksin hava hug til at gera. Tað merkir, at kærleiki er kærleiki, uttan mun til hvat fyri slag – tað verið seg kyn, tal av makum ella longd í tíð – vit ynskja. Leiðandi fólk í LGBT hava enntá skotið upp, at kynslív uttan fyri hjúnaband átti at verið normaliserað, og at samkynt hjúnaband kundi lært hinskynd fyrimunirnar við hesum.
T.d. sigur Andrew Sullivan, at “opinleikin” í samkyndum parløgum kundi styrkt bondini millum menn og konur teirra: “í samkyndum sambondum ger opinleikin í sáttmálanum, at sannlíkindini eru størri fyri, at hesi sambond yvirliva, enn at hinskynd sambond yvirliva. … Tað er meiri sannlíkt, at tveir menn skilja tørvin á at fara út um hjúnabandið at lætta av sær, enn at maður og kona skilja tað. … Hetta kundi uttan iva styrkt og upplýst mong hinskynd sambond.” Samkyndi aktivisturin Dan Savage er samdur. Í 2011 var ein grein um Savage í New York Times. Yvirskriftin var “Giftur, og ótrúskapur hoyrir við”. Henda grein lærdi amerikanarar nýggja hugtakið “monogamish”. Hetta eru sambond, har makar loyva kynsligum ótrúskapi, bert makarnir eru erligir viðvíkjandi hesum. Í greinini stendur: “Savage sigur, at ein meira smidligur hugburður kann vera júst tað, sum teimum hinskyndu tørvar.” Tá samanum kemur, “gevur kynsligt afturhaldni bert fólki óverulig útlit um tey sjálvi og teirra makar.”
Um tí tú ert ímóti Ashley Madison vegna hulinskapin og svikið, sum heimasíðan leggur upp til, so er ein ótrúskapsheimasíða sum t.d. OpenMinded.com kanska nakað fyri teg. Henda heimasíða virkar fyri ærligheit í sambandi við sonevnda “etiskan ótrúskap”.
Hetta kann í grundini geva meining, tá tú ikki longur heldur, at hjúnabandið snýr seg um at sameina mann og kvinnu sum hjún í eini varandi og serstakari eind, har tey gerast mamma og pápi hjá teimum børnum, sum møguliga spyrjast burturúr. Um hjúnabandið bert snýr seg um at játta romantiskar kenslur hjá vaksnum, so verður trupult at finnast at OpenMinded.com og “monogamish” møguleikum.
At varðveita hjúnabandið millum mann og kvinnu er einasti háttur at varðveita fyrimunirnar við hjúnabandinum sum ein serstakur og varandi stovnur.
Við at broyta okkara løgfrøðiligu fatan av hjúnabandinum – og harvið broyta okkara mentanarligu fatan enn meira – fer tað at ávirka samfelagið alt, sum tað er. Av tí at okkara lóg lærir skeivt um hjúnabandið, fer tað at gerast torførari hjá fólki at liva í einum sonnum hjúnabandi.
Sum tíðin gongur, og fólk fara at taka hesa nýggju hugsjón um hjúnabandið til sín, fer hjúnabandið at hava eina alsamt minni stabiliserandi ávirkan. Søgan um mentanarligu broytingina av hjúnabandinum seinastu 50 árini prógvar júst hetta. Løgfrøðiliga broytingin fer bert at fastlæsa hugsjónina, økja um skaðan og gera tað enn truplari at koma burtur úr hesum aftur.
Men um færri fólk fara at liva í varandi og serstøkum hjúnabondum, so fara færri fólk at heysta ágóðarnar, sum hesin stovnur gevur – ikki bert makar, men eisini børn. At varðveita hjúnabandið millum mann og kvinnu er einasti háttur at varðveita fyrimunirnar við hjúnabandinum sum ein serstakur og varandi stovnur. Hvussu kann lógin t.d. læra, at pápar eru neyðugir, tá hon alment hevur gjørt teir til valmøguleikar?
Gølan við Ashley Madison átti at fingið okkum øll somul at umhugsa av nýggjum, hvønn týdning hjúnabandið hevur. Og meðan samkynd als ikki skulu lastast fyri, at hjúnabandsmentanin er í fríum falli, so er broytingin av hjúnabandslógini bæði eitt sjúkueyðkenni og ógvuliga sannlíkt nakað, sum fer at gera støðuna enn verri.
Ja til hjúnabandið 